Οι παραλλαγές
Οι παραλλαγές είναι σωζόμενες διάδοχες μορφές ενός χαμένου αρχικού κειμένου (αρχέτυπο ή αρχική σύνταξη), οι οποίες παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους.
Αυτό σημαίνει πως δεν έχουν όλες την ίδια αξία ως πηγές του αρχικού κειμένου.
Διγενής Ακρίτης: 6 χειρόγραφα = 6 παραλλαγές
- Κρυπτοφέρρης ή Grottaferrata (G) 14ος αιώνας
- Εσκοριάλ (Ε) 15ος / συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των μελετητών
- Τραπεζούντας (Τ) τέλη 16ου
- Άνδρου/Αθηνών (Α) αρχές 17ου [1632] είναι η εκτενέστερη 4.778 στίχοι
- Οξφόρδης (Ο) γ΄τέταρτο 17ου [1670]
Η παραλλαγή της Κρυπτοφέρρης έχει
- εκτενέστερα επεισόδια,
- ρητορικά στοιχεία και
- ηθικολογικούς διαλόγους.
Η παραλλαγή του Εσκοριάλ είναι
- συντομότερη,
- της λείπει η αρχή,
- έχει πολλά κενά και φθορές,
- λείπουν επεισόδια που αναφέρονται στο χειρόγραφο της Κρυπτοφέρρης,
- δε χωρίζεται σε λόγους,
- γλώσσα δημώδης του 12ου (με επεμβάσεις αντιγραφέων), αραβικά ονόματα, λατινογενείς λέξεις, βυζαντινές λόγιες.
- Ύφος λογοτυπικό (στερεότυπες εκφράσεις, λογότυποι, φόρμουλες)
- Παρατακτική σύνδεση
- Απουσία διασκελισμού
Παραλλαγή Τραπεζούντας: συμπίλημα Κρυπτοφέρρης και Εσκοριάλ
Παραλλαγή Άνδρου/Αθηνών: νεοελληνική διασκευή της παραλλαγής της Τραπεζούντας
Πεζή παραλλαγή Άνδρου:
- δηλώνεται το όνομα του συντάκτη και χρονολογία (Μελέτιος Βλαστός, 1632),
- βασίζεται σε ποιητικό πρότυπο συγγενικό με αυτό της Τραπεζούντας.
Παραλλαγή Οξφόρδης:
- ομοιοκατάληκτη διασκευή (ριμάδα),
- δηλώνεται η ταυτότητα του διασκευαστή και η χρονολογία (Ιγνάτιος Πετρίτζης, 1670),
- γλώσσα λαϊκότερη και χιώτικα διαλεκτικά στοιχεία.
Όλες οι παραλλαγές χωρίζονται σε λόγους – εκτός της Εσκοριάλ – η δομή τους είναι διμερής (1ο μέρος η ιστορία του Αμιρά, 2ο μέρος η ιστορία του Διγενή) και στηρίζεται σε σταθερό υλικό επεισοδίων.
Καμία από τις παραλλαγές δε διασώζει το αρχικό κείμενο (12ος αιώνας μ.Χ.).
Άλλοι θεωρούν πως η παραλλαγή της Κρυπτοφέρρης είναι πιο κοντά στην αρχική σύνταξη, διότι:
- δίνει επαρκέστερο κείμενο
- η παραλλαγή Ε είναι δημώδης διασκευή ενός λόγιου κειμένου
- η γλώσσα της G είναι πιο κοντά στην ομιλούμενη της εποχής.
Αντίθετα, άλλοι υποστηρίζουν πως η Εσκοριάλ διασώζει το αρχικό κείμενο, διότι:
- το αρχικό κείμενο πρέπει να ήταν λογιότερη, πληρέστερη θεματικά, γλωσσικά και στιχουργικά μορφή της Ε.
- η σύνταξη της Κ αποτελεί λογιότερη διασκευή ενός δημώδους κειμένου.
Το αρχέτυπο του Διγενή Ακρίτη ήταν:
- γραπτό, αλλά βασίστηκε στην προφορική παράδοση για τους ακρίτες.
- δεν ήταν απλώς συρραφή τραγουδιών, αφού περιείχε λόγια στοιχεία ενταγμένα στη γλωσσική μορφή του.
- ο λόγιος συντάκτης στηρίχθηκε και σε βυζαντινές πηγές.
Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία:
Χρόνος & τόπος σύνταξης κειμένου:
- 11ος ή 12ος αιώνας (το πιθανότερο)
- Βυζαντινή Μ. Ασία
Χρόνος & τόπος γεγονότων που διαδραματίζονται στο κείμενο:
- 10ος αιώνας, ελληνο-αραβική ειρήνευση / υπάρχουν και προγενέστερα γεγονότα
- Σύνορα μεταξύ Βυζαντίου και ισλαμικού κόσμου, ανατολικής Μ. Ασίας, Μεσοποταμίας.
Ιστορικό υπόστρωμα:
- Θεσμός ακριτών, έχει ιστορική βάση
- Εμφανίζονται και πρόσωπα της όψιμης αρχαιότητας και της τοπικής μικρασιατικής παράδοσης που είχαν προηγηθεί.
- Ο καινούργιος ήρωας τοποθετείται μαζί με τους παλιούς και τους νικά, τους απωθεί στο μυθικό παρελθόν.
ΟΜΩΣ κανένα πρόσωπο δε μπορεί να θεωρηθεί ιστορικό.
Ο Διγενής είναι εξιδανικευμένη μορφή των ακριτών.
Γραμματολογικός χαρακτήρας
Οι μελετητές δυσκολεύτηκαν να το κατατάξουν γραμματολογικά, όμως ο Αλεξίου που θεωρεί τη Ε ως την παραλλαγή που βρίσκεται πιο κοντά στο αρχέτυπο, θεωρεί πως ο χαρακτήρας του είναι επικός. Τα χαρακτηριστικά που συνηγορούν σε αυτό είναι:
- Σύνδεση με ιστορικά γεγονότα
- Αγωνιστικό και κυνηγετικό στοιχείο, γρήγορη ενηλικίωση, πρόωρος θάνατος, πρωτοπρόσωπη αφήγηση
- Εθνικός χαρακτήρας
- Περιορισμένο ερωτικό/ειδυλλιακό στοιχείο
- Ρεαλιστικός χαρακτήρας
- Στερεότυπες εκφράσεις, λογοτυπικό ύφος, τυπικές σκηνές (αντλούνται από την προφορική παράδοση)
Οι Beck και Beaton επισημαίνουν τον διττό χαρακτήρα του έργου (επικός & μυθιστορικός). Η διμερής διάρθρωση επίσης παραπέμπει στη δυτική μυθιστορία.
Ο Κεχαγιόγλου το χαρακτηρίζει ως «επική μυθιστορία».
Ο Διγενής Ακρίτης είναι έμμετρο αφηγηματικό κείμενο, με επικό χαρακτήρα στη δημωδέστερη παράδοσή του, ενώ συνδυάζει επικά και μυθιστορικά στοιχεία στην λογιότερη.
Ο Ακριτικός κύκλος
Είναι πιθανό να υπήρχαν στο Βυζάντιο ανώνυμα αφηγηματικά ηρωικά άσματα που διαδίδονταν προφορικά και αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για τον Διγενή Ακρίτη.
Πρόκειται για σύνθετο πρόβλημα, αφού σχετίζεται με τη δημιουργία των παραλογών, δηλαδή των νεοελληνικών δημοτικών αφηγηματικών τραγουδιών, που θεωρούνται πρόδρομοι των «ακριτικών» βυζαντινών τραγουδιών.
Υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ των ακριτικών τραγουδιών και του Διγενή Ακρίτη. Άλλωστε η αρχική σύνταξη του Διγενή πρέπει να χρησιμοποίησε θέματα και εκφραστικούς τρόπους που άντλησε από τα τραγούδια. Ωστόσο, δεν έχουν σωθεί στην αρχική τους μορφή, αλλά έχουν θεματική και μορφολογική σχέση με τον Διγενή ή και αναφέρονται ονομαστικά σε αυτόν.
Στον ακριτικό κύκλο εντάσσονται:
- Ανώνυμα λαϊκά αφηγηματικά άσματα που δεν σώθηκαν στην πρώτη τους μορφή
- Παλαιότερα αφηγηματικά τραγούδια που αναφέρονται στη δράση των ακριτών.
Τα αρχαιότερα από τα ακριτικά τραγούδια χρονολογούνται στον 12ο αιώνα ή και λίγο νωρίτερα και έχουν κοινά θεματικά και εκφραστικά γνωρίσματα με τις παραλλαγές. Ίσως μάλιστα να προηγούνται των γνωστών παραλλαγών.
Το σημαντικότερο δείγμα προφορικής λαϊκής παράδοσης είναι το επικό τραγούδι του Αρμούρη.
Ο Αρμούρης είναι
- Ηρωικό άσμα
- Με προφορικό χαρακτήρα και
- Επική τεχνική
- Πολλές δομικές αναλογίες με τον Ακρίτη
- Ίσως προηγείται ελαφρά της σύνταξης του Ακρίτη
Πηγές Διγενή Ακρίτη
Στην Ε εντοπίζονται:
- αναφορές στην Ιλιάδα
- στον μεσαιωνικό κύκλο του Τρωικού πολέμου
- ομοιότητες με το Κύρου Παιδεία του Ξενοφώντα
- αντλεί από τη βυζαντινή χρονογραφία, βιογραφία και αγιολογία.
Οι πηγές του Διγενή είναι:
- Γραπτές
- Προφορικές
Στην παραλλαγή της Κρυπτοφέρρης υπάρχουν επιδράσεις από:
- Ιλιάδα
- Βίβλο
- Ελληνιστικό μυθιστόρημα
- Βυζαντινή μυθιστορία για τον Αλέξανδρο
Απηχήσεις Διγενή Ακρίτη
- Προδρομικά ποιήματα
- Διδακτικά/σατιρικά έργα του Σαχλίκη
- Ιπποτικές/ερωτικές μυθιστορίες Αχιλληίς, Λίβιστρος, Βέλθανδρος, Φλώριος
- Διδακτικό Απόκοπος
- Λυρικό Αλφάβητο Αγάπης
- Περιπετειώδης μυθιστορία Διήγησις Αλεξάνδρου