Το δημοτικό τραγούδι

ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ

 

Ένταξη στο σώμα της λογοτεχνίας & ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

• Αναπόσπαστο τμήμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας
• Διαφοροποιείται από τα υπόλοιπα είδη εξαιτίας:
• Του τρόπου δημιουργίας του (απουσία επώνυμου δημιουργού)
• Του τρόπου μετάδοσης και διάδοσης (προφορικότητα)
• Του τρόπου καταγραφής
• Της λειτουργίας του μέσα στην κοινωνία (κεντρικό τμήμα της λαϊκής λογοτεχνίας)
• Παράχθηκε από τον λαό της υπαίθρου
• Εκφράζει παράδοση 1000 και ετών
• Διαδίδεται σε όλες τις ελληνόφωνες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου
• Παραπλήσια θέματα υπάρχουν και σε τραγούδια άλλων λαών της Βαλκανικής
• Αποτελεί πολιτιστικό σύστημα όπου συμμετέχουν η μουσική και ο χορός
• Συνδέεται άμεσα με τις ανάγκες των κοινωνιών που το παράγουν
• Εντάσσεται στο βασικό γένος της ποίησης
• «κείμενα» ποιητικά, λυρικά ή αφηγηματικά

Η λαϊκή λογοτεχνία είναι αυτή που έχει παραχθεί από τον ίδιο τον λαό για να ικανοποιήσει τις αισθητικές, λειτουργικές και ιδεολογικές του ανάγκες (παραγωγός και δέκτης ταυτίζονται). Αποτελεί έκφανση του λαϊκού πολιτισμού.

Εμφανίζεται και η αστικολαϊκή λογοτεχνία, δηλαδή αυτή που παράγεται από αστούς και τον λαό.

Καταγωγή & διαδικασία δημιουργίας

• Από τα πρώτα μνημεία νεοελληνικής λογοτεχνίας
• Ιστορικές αρχές στη μεταγενέστερη αρχαιότητα & πρώτη βυζαντινή περίοδο
• Ομοιότητες υπόθεσης δημοτικών τραγουδιών με αντίστοιχους μύθους της αρχαιότητας
• Ομοιότητες και στη λειτουργία που επιτελούν (π.χ. μοιρολόγια)
• Δε γνωρίζουμε την ακριβή ιστορική στιγμή της γέννησης ενός τραγουδιού -> για όσο καιρό χρησιμοποιείται από την κοινότητα αντιμετωπίζεται ως σύγχρονο και πατροπαράδοτο ταυτόχρονα

         Τρόπος σύνθεσης:

• Αποτέλεσμα ομαδικής δημιουργίας
• Ανώνυμος δημιουργός, ένας λαϊκός άνθρωπος, μέλος της κοινωνίας συνθέτει ένα νέο τραγούδι
• Ταιριάζει στα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του τόπου
• Η σύνθεση απαιτεί φροντίδα και επεξεργασία
• Προκύπτει νέο τραγούδι που γίνεται δεκτό από την κοινότητα
• Στις επόμενες εκτελέσεις θα υποστεί και πάλι επεξεργασία
• Η διάδοση από περιοχή σε περιοχή και η πάροδος του χρόνου θα φέρουν αλλαγές-προσαρμογές (π.χ. στο τοπικό ιδίωμα) => παρουσιάζονται νέες παραλλαγές

• Ρευστή φύση
• Αντικείμενο επεξεργασίας από τους δέκτες
• Δε γεννιέται τη στιγμή της παραγωγής του, αλλά τη στιγμή της αποδοχής
• Εξαρτάται άμεσα από το βαθμό αποδοχής του από το κοινό

Επιβίωση & ενσωμάτωση στη γραπτή παράδοση

• Αστικοποίηση
• Εγγραμματοσύνη

=> Έκλειψη συνθηκών που ευνοούν τη δημιουργία συλλογικού προφορικού πολιτισμού

Εξακολουθούν να ακούγονται δημοτικά τραγούδια, όμως δεν είναι ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας 

• Εθιμική αναβίωση
• Λ. Πολίτης: τελευταία δημιουργική άνθηση με το «κλέφτικο» τραγούδι τον 18ο στις παραμονές της Επανάστασης
• Η πρακτική της καταγραφής τους ξεκινά τον 18ο αι. και συστηματοποιείται τον 19ο
• Η στροφή προς τη λαϊκή παράδοση συνδέεται άμεσα:
• με το ρεύμα του ρομαντισμού
• με το πρόταγμα ανάπτυξης εθνικής συνείδησης
• ο Ρομαντισμός βλέπει εδώ το πηγαίο και αυθόρμητο στοιχείο
• οι πρώτοι συλλογείς δημοτικών τραγουδιών ήταν ρομαντικοί φιλέλληνες
• ανάπτυξη λαογραφίας => ενδυνάμωση μελέτης λαϊκού πολιτισμού
• αποκοπή δημοτικού τραγουδιού από τα κοινωνικά και πολιτιστικά του συμφραζόμενα => μονομερής εστίαση στην καταγραφή ως απλά κείμενα

Συλλογές & εκδοτικά προβλήματα

Ταξινόμηση συλλογών:

1. Τόπος καταγραφής (συγκεντρωτικές & τοπικές)
2. Είδος έκδοσης (αυτόνομες & όσες περιέχονται σε ευρύτερες μελέτες)
3. Θέμα (π.χ ειδικές συλλογές με συγκεκριμένες κατηγορίες)

• Η πρακτική της καταγραφής ξεκινά στην προεπαναστατική περίοδο από τους Ευρωπαίους περιηγητές σε ερασιτεχνικό επίπεδο
• Συστηματικός χαρακτήρας καταγραφής το 1824-25 στη 2τομη έκδοση του Fauriel
• Παρατηρούνται σημαντικές νοθεύσεις, γλωσσικές αλλοιώσεις, προσθήκες στίχων. Προσθήκες ποιημάτων λόγιων
• Επεμβαίνουν αυθαίρετα και υποκειμενικά

Αρχές 20ου αι.:

• Περιοδικό Λαογραφία, συλλογή Ν. Πολίτη, ίδρυση Λαογραφικού αρχείου
• Ο Ν. Πολίτης προβαίνει σε νέα μορφή νόθευσης
• Επιχειρεί φιλολογική αποκατάσταση (θεωρεί πως υπήρχε αρχέτυπο)
• Η σημασία της συλλογής του όμως είναι τεράστια => οι Έλληνες γνωρίζουν το δημοτικό τραγούδι

Οι νεότερες συλλογές του Δ. Πετρόπουλου (1958-59) και της Ακαδημίας Αθηνών (1962, 1968) σέβονται τις ιδιαιτερότητες κάθε παραλλαγής αλλά δε λύνουν το πρόβλημα

•  Δεν υπάρχει αρχικό κείμενο
• G. Saunier προτείνει σύστημα με λογικο-εμπειρικά κριτήρια => να δίνεται προτεραιότητα στα τραγούδια που περιέχουν όλα τα μοτίβα ενός θέματος
• Γ. Σηφάκης εξετάζει τον τρόπο λειτουργίας της συλλογικής μνήμης και τους μηχανισμούς παραγωγής => προτείνει συνέκδοση παραλλαγών σε πίνακα

Η συστηματική συγκέντρωση και καταγραφή πραγματοποιήθηκε τον 19ο αι.

 => Έχουμε τη μορφή της προφορικής παράδοσης εκείνης της εποχής

=> Από την παλαιότερη παράδοση έχουμε σκόρπια και περιορισμένα δείγματα σε χειρόγραφα του 15ου και 16ου αι.

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ & ΘΕΜΑΤΙΚΗ

Οι πιο σημαντικές προτάσεις κατάταξης είναι από τους Ν.Πολίτη, Σ.Κυριακίδη και Δ.Λουκάτο.

Ακολουθούμε την ταξινομική πρόταση του Σ. Κυριακίδη

Φώτης Κόντογλου: «Αρματολοί και Κλέφτες», 1948

Α. Κυρίως Άσματα

• Εργατικά (δίνουν ρυθμό στην εργασία)
• Συναφή με γιορτές και έθιμα (έχουν επιβιώσει σήμερα τα κάλαντα)
• Παιδικά:
• από μεγάλους σε παιδιά (νανουρίσματα, ταχταρίσματα)
  
• τα τραγουδούν τα παιδιά
• Της αγάπης (εδώ εντάσσονται οι μαντινάδες)
• Του γάμου
• Της ξενιτιάς
• Μοιρολόγια
• Κλέφτικα
• Ιστορικά
• Σατιρικά
• Γνωμικά
• Περιστατικά (τραγούδια από διάφορες περιστάσεις)
• Θρησκευτικά

Β. Διηγηματικά 

1. Ακριτικά

• στον κύκλο του Διγενή Ακρίτα
• ζωή και δράση άλλων ακριτών

2. Πλαστά ή παραλογές (αφηγηματικά τραγούδια με έντονα παραμυθικά στοιχεία)

Ο Ιωάννου τις διακρίνει σε:

1. με λαϊκές παραδόσεις και δοξασίες
2. με την οικογενειακή ζωή
3. με την κοινωνική ζωή
4. με την εθνική ζωή
5. με τη ναυτική ζωή

Ο Saunier διακρίνει σε:

1. τραγούδια μυθικού χαρακτήρα
2. τραγούδια ρεαλιστικού χαρακτήρα

3. Ρίμες (εκτενή διηγηματικά τραγούδια που αφηγούνται χρονογραφικά)

Η ταξινόμηση επομένως δε θα πρέπει να έχει απόλυτο χαρακτήρα

ΒΑΣΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ

• Συνηθέστερος στίχος ο 15σύλλαβος
• Υπάρχει ελευθερία στο σχηματισμό του
• Χρησιμοποιούνται και άλλοι στίχοι όπως ο ιαμβικός δωδεκασύλλαβος, ο ιαμβικός οκτασύλλαβος, ο τροχαϊκός δωδεκασύλλαβος, ο τροχαϊκός οκτασύλλαβος
• Στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι ανομοιοκατάληκτοι
• Δε συγκροτούν στροφικά συστήματα
• Ιδιαίτερη η περίπτωση των μαντινάδων (ιαμβικοί 15σύλλαβοι, οργανωμένοι σε 2στιχα με ομοιοκαταληξία)
• Οι 4στιχες στροφές συνήθως οφείλονται στη διχοτόμηση 15σύλλαβου και την προσθήκη τσακισμάτων ή γυρισμάτων

Αρχή της ισομετρίας:

• Κάθε στίχος περικλείει ένα νόημα
• Δεν υπάρχει διασκελισμός

=> Υπάρχουν και περιπτώσεις φαινομενικού διασκελισμού (υπάρχει σχετική νοηματική ανεξαρτησία αλλά ολοκληρώνεται στα πλαίσια του 2στίχου)

Γλώσσα & σύνταξη

• Η δομή της γλώσσας του δημοτικού τραγουδιού βρίσκεται πολύ κοντά στον προφορικό λόγο
• Η μετάβαση στον ποιητικό λόγο γίνεται με την αφαίρεση περιττών στοιχείων
• Το πλάτος του στίχου επιτρέπει τη χρήση  σύνθετων λέξεων
• Προτίμηση στον ευθύ λόγο & στον διάλογο => σκηνική παραστατικότητα

Βασικές δομές επιφάνειας

Κατά τον Καψωμένο υπάρχουν τέσσερις δομές επιφάνειας στις οποίες στηρίζεται η εκφραστικότητα του δημοτικού τραγουδιού: 

1. Παράταξη ομοειδών όρων
2. Επαναλήψεις (πλεοναστικές, παρηχητικές, αρχιτεκτονικές, αφηγηματικές) υπηρετούν κυρίως ψυχολογικούς σκοπούς / επαναλαμβάνεται αυτό που πρέπει να τονιστεί περισσότερο
3. Σχήματα αντίθεσης (σχήμα θέσης – άρσης, αμήχανα σχήματα)
4. Σχήματα συμμετρίας (παράταξη, επανάληψη και αντίθεση)

Στερεότυπα εκφραστικά σχήματα

• Εισαγωγικά μοτίβα
• Τυπικά μεταφερόμενα μοτίβα, που με επιγραμματικότητα μεταφέρουν μια τυπική αφηγηματική λειτουργία, π.χ. μοτίβα μάχης
• Μεταβατικοί στίχοι για τη μετάβαση από την αφήγηση στον διάλογο ή από τον διάλογο στη δράση ή από έναν τόπο σε άλλο
• Έτοιμα ημιστίχια που χρησιμεύουν ως υλικό αυτοσχεδιασμού
• Τυπικά ζεύγη ταυτολογίας, αντίθεσης, αναλογίας που κατανέμονται σε δύο ημιστίχια
• Στερεότυπα επίθετα ή επιθετικοί προσδιορισμοί που συνοδεύουν ένα ουσιαστικό

 

* Σημειώσεις από το βιβλίο: Σ. Αθήνη, Χ. Δανιήλ, Σ. Σταυρακοπούλου, Νεοελληνική Φιλολογία από τις απαρχές ως τον 18ο αιώνα, ΕΑΠ, Πάτρα. 2005